De boeken van Jonathan Littell op volgorde (2024)

'Mensenbroeders, laat me u vertellen hoe het is gegaan.'

De welwillenden is het minutieus beschreven verslag van alles wat Max Aue tijdens de oorlog aan het oostfront, in Polen, Hongarije, de Oekraïne, Rusland en in Berlijn heeft meegemaakt. De lezer maakt kennis met schuldigen die ook slachtoffers zijn, slachtoffers die ook schuld dragen en met beulen die geen enkel schuldgevoel kennen.

Tijdens de oorlog klimt Aue op tot in de hoogste rangen van de SS, hij beschrijft enerzijds hoe zijn Einsatzkommando zonder aarzeling hele dorpen uitmoordde, hoe hij later een cruciale rol speelde bij de Endlösung der Judenfrage, en fileert anderzijds haarfijn het gedrag en de drijfveren van de mensen om hem heen. Aue wordt ingedeeld bij de persoonlijke staf van Himmler. Via die weg raakt hij direct betrokken bij de Holocaust.

In De welwillenden worden de gruwelen beschreven vanuit het perspectief van de dader; dat gegeven, gecombineerd met een duizelingwekkende kennis van details, maakt dit boek tot een zeldzaam literair monument. Als lezer word je meegesleept ondanks jezelf. De welwillenden raakt je, maakt je razend, intrigeert en laat je nooit meer los.

Een man, een vrouw, een kind. Een badkuip, een gang, een tuin, een hotelkamer. Een deurklink, een fotoboek, een sprei, een Da Vinci, een pianoconcert van Mozart. Sardientjes, roggebrood, wijn. Dit alles en meer komt steeds – maar steeds anders – terug in de zeven hoofdstukken die deze verontrustende en hallucinante roman beslaat.

Maar elk hoofdstuk begint in een zwembad. Een naamloze ik-figuur, soms van fluïde (gender)identiteit, komt uit het water, rent eenmaal aangekleed gedesoriënteerd door een eindeloos gangenstelsel, opent een deur (in elke scène een andere) en duikt aan het eind van elk hoofdstuk weer in het water.

Jonathan Littell verbleef tweeënhalve maand in Homs, in het bonkende hart van de wijken die in opstand zijn gekomen tegen het regime van Bachar al-Assad. Dit is - men voelt het op elke pagina - een tekst die geschreven is onder extreem gevaarlijke omstandigheden.

Deze notities, die als geheel een uniek document vormen en het resultaat zijn van waarheidsgetrouw onderzoek ter plaatse, getuigen direct van de toestand van een bevolking in opstand en haar verzet tegen de strijdkrachten van de regering.

Een korte toelichting. De tekst van dit boekje is geschreven in 2002. Ik was op dat moment bezig onderzoek te doen ten behoeve van een ander boek, dat een aantal jaren later is verschenen.

De voorliggende tekst is geboren uit een ontmoeting tussen de stellingen die geponeerd zijn door een briljante, breed georiënteerde onderzoeker uit Duitsland - Theweleit - en het boek van een Belgische fascist die met zijn beeldspraak, met zijn taalgebruik in het algemeen, inzicht geeft in de structuur van zijn denken. Dankzij het feit dat hij in het Frans schreef, kon ik een poging wagen om enkele van mijn intuïties nader te analyseren; om proefondervindelijk na te gaan of een bepaalde theorie van het fascisme, ontwikkeld door Klaus Theweleit, vatbaar was voor verificatie.

De lezer kan constateren dat er in Theweleits theorie waarheid schuilt, zoals er overigens ook waarheid schuilt in andere gedachtegangen waarin ik me heb verdiept: brede lanen, braakliggende terreinen, doodlopende steegjes of onverhoeds gapende gaten, waar de theorie die het uitgangspunt vormde, langs en doorheen voert zonder ze ooit volledig te kunnen incorporeren.

Want het onderwerp is van dien aard dat het, hoe streng afgebakend ook, altijd weer aan de ene of de andere kant weet te ontsnappen. Altijd weer zullen de diepere lagen, eenmaal blootgelegd, gepaard blijken te gaan met andere onvermoede diepten, die soms in zichzelf besloten zijn en er dan aan de buitenkant glad, saai en banaal uitzien, maar die altijd weer kunnen openbarsten onder de voeten van degene die zich daar waagt.

J.L.